1920ko azaroaren 29an, San Saturnino egunean, Nafarroako hiriburuko Udalak Bigarren Zabalguneko lehen harria jartzeko eta bedeinkatzeko ekitaldi zeremoniala aukeratu zuen. Haren bidez, Iruñeak ezagutu zuen hirigintza-eraldaketako operazio garrantzitsuenari hasiera sinbolikoa ematen zitzaion, eta gaur egun osatzen duen zerbitzu-hiri modernoa bihurtzea ahalbidetu zuen. Horregatik, gertaera hartatik 100 urte betetzen direnean, Nafarroako Errege Artxibo Nagusiak (NAO) azaroko mikroerakusketa eskainiko dio.
Iruñeko egoera, muga hispanofrantsesetik hurbil zegoena, eta bere kokapenaren ezaugarri bereziei esker, hiria XX. mendera arte plaza militar bihurtu zezala erraztu zuen. Hori dela eta, Nafarroako hiriburuaren hiri-garapenerako aukerak historikoki mugatuta egon ziren, XVI. eta XVIII. mendeen artean eraikitako militar-gotorlekuen sareak, harresiak eta Zitadela elementu nagusitzat zituelako. Horrela, XIX. mendearen amaieran, Iruñeko Udalak, hiriak zituen hiri-espaziorako behar berriak ikusita, eta San Kristobal mendiaren tontorrean gotorleku militar berria eraikitzeak XVI. mendeko gotorleku zaharrei benetako eraginkortasun militarra galarazten ziela aprobetxatuz, harresiak eraisteko eta zabalgune bat eraikitzeko kudeaketak hasi zituen. Lan horren lehen emaitza gisa 1889an Zitadelako bi bastioi eraistea eta Lehen Zabalgunetik libre utzitako lurretan eraikitzea izango litzateke, erakusketak irekitzen duen 1904ko plano batek erakusten duenez.
Hala ere, laster ikusi zen hirigintza-eragiketa hori ez zela nahikoa hiriak zuen hiri-espazio berriaren eskaera asetzeko. Hori dela eta, hurrengo urteetan zabalgune berri bat (“bigarrena”) eraikitzeko hainbat proiektu egin ziren, eta azkenean Serapio Esparza udal arkitektoaren proiektua onartu zen. Arkitekto honek bere diseinua, harresien hegoaldeko frontearen eraisketan oinarritzeaz gain, arteria nagusi baten inguruan egituratutako lauki formako hiri-bilbe baten eraikuntzan (ondoren Karlos III-aren Etorbidea izango zena) eta hiri zaharra eta Gaztelu Plaza zabalgune berriarekin lotzeko esku-hartze erabakigarri batean oinarritu zuen ere. Azken ekintza honetarako Diputazioko lorategiaren zati bat desjabetzea beharrezkoa izan zen, eta gainera Gayarre Antzokiaren egoitza zaharraren eta zezen-plaza zaharraren eraisketa egin zen.
Proiektua onetsita, 1920ko San Saturnino egunean egin zen lehen harria jartzeko ekitaldi sinbolikoa, eta handik gutxira hasi ziren Bigarren Zabalgunearen lur-berdinketa eta eraikitzeko lanak. Eraikuntza-prozesua hainbat hamarkadatan luzatu zen. Lehenengo fasean, Alde Zaharretik gertuen zeuden etxadiak osatu ziren; eta Askatasun Plazaren inguruko azken eraikinen eraikuntza ez zen 1960ra arte osatuko. Bigarren Zabalgunea gauzatzeak, Iruñeari hirigune modernoaren izaera garbia emateaz gain, hiriarentzat garrantzi berezia zuten eraikinak eraikitzea ahalbidetu zuen. Horietako batzuk jadanik desagertuta dauden higiezinak dira, hala nola, 1930ean Yanguas y Miranda kalean eraikitako Diego de León Kuartel Orokorra (1971n eraitsia); beste batzuk, berriz, Nafarroako Gobernu Zibilaren egoitza, gaur egun Merindades plazan kokatua dagoen Gobernuaren Nafarroako Ordezkaritza, Iruñeko hiri-paisaiaren funtsezko mugarri izaten jarraitzen dute.
Sarrera librea eta doakoa.
Lekua: Beheko Galeria
Ordutegia: Egunero 10:00etatik 14:00etara eta 17:00etatik 20:00etara.
