Gotorleku enblematiko horiek agertoki nagusi izan zituzten Nafarroarentzat garrantzi handiko gertakari historikoen bosgarren mendeurrenaren karira, Europako Arkeologia Jardunaldien esparruan antolatuta dagoen Nafarroako gaztelu eta gotorlekuei buruzko erakusketa aurkezten da. Hala, 1521ean eta 1522an, Iruñeko eta Amaiurko gotorlekuak hartu eta berreskuratu ziren, eta Erdi Aroko gaztelu asko eraitsi ondoren, erresumaren defentsa-sistemaren gainbehera etorri zen.
Bi iturri historiko motaren konbinazioari esker, aztertutako gai guztiek irakurketa bikoitza eskaintzen dute: artxiboko dokumentuak eta pieza arkeologikoak, Nafarroako Gobernuaren kultura-ekipamendu guztietatik datozenak, hala nola Nafarroako Errege Artxibo Nagusia eta Arkeologia-Biltegia.
Azalpen diskurtsoa bi multzotan banatzen da. Lehenengoan, “Nafarroako Erdi Aroko gazteluak” izenekoan, haien eraikuntza, ezaugarriak eta bizimoduak aztertzen dira. Bigarrenean, “Gazteluak, oso presente dagoen iragana” izenburupean, azken gorabeherak eta egungo berreskuratze arkeologikoa, ikerketa eta dibulgazioa aztertzen dira.
Erakusketa uda osoan egongo da zabalik, etenik gabe, 2022ko urriaren 2ra arte. Gainera, erakusketa ikusteko, uztailaren 23tik aurrera, doako bisita gidatuak antolatu dira larunbatetan, 12:30ean, 848 42 46 67 telefonoan erreserba eginda.
Gazteluak Erdi Aroan
Erakusketaren lehen blokean, diskurtso historikoak protagonismo berezia hartzen du. Lau beira-arasa binakoren bidez, Nafarroako Erdi Aroko gazteluen zeharkako alderdiak berrikusten dira, esate baterako, jatorria eta bilakaera, bizilagunak eta eguneroko bizitza, ‘tenenteei’ eta ‘alkaideei’ eskainitako kapituluak, barnean egindako jarduera ekonomikoak eta horien xede izan ziren konponketak.
Egitura kontserbatuen, armamentuaren eta ekipamendu militarraren eta haiek babesten zituzten goarnizio militarren bidez ezagutzen den eraikuntza horien defentsa-funtzioan ere oinarritzen da erakusketa. Gazteluen beste zenbait funtzio ez dira ahazten, hala nola gerra-garaietako pertsonak eta ondasunak babesteko zentro gisa, gaizkileen espetxe gisa eta bake-garaian, baita artxibo-egoitza edo Gorteen bilera-leku gisa ere.
Gazteluak, oso presente dagoen iragana
XV. mendearen amaieratik XVI. mendearen hasierara bitartean Nafarroako gazteluak suntsitu, utzi eta berrerabili ondoren, erakusketaren bigarren zatian, horiei buruz egin diren arkeologia-lanen berri emango da.
Lan horien sustraiak XIX. mendean hondoratu ziren, nahiz eta azken hamarkadetan eta, bereziki, azken urteetan izan duten hazkunderik handiena, gazteluak aztarnategi arkeologiko bihurtuz, non berariazko metodologia aplikatzen den.
Gazteluen ezagutza arkeologikoaren aurrerapen ikusgarriari esker, 130 gotorlekuren berri izan da, gehienak kristauak, baina baita islamiarrak ere. Azken urteetan, arkeologia-lanen ondorioz, kultura, turismoa eta didaktika erakargarri gisa dituzten ikerketa zientifikoak eta aurrien ustiapena egin dira.
Jarduera horien adibiderik aipagarrienen artean, Martzillako gaztelua nabarmentzen da, hainbat diziplinatako adituen arteko kudeaketa integralaren gunea izan delako edo azken urteetan Aixita, Irulegi edo Amaiurko gazteluek ezagutu duten balioa nabarmendu dutelako.
Arlo honetan, azken beira-arasek Arkeologiak eraikuntza hauen indusketa egokirako eskaintzen dituen ikuspegi zientifiko berriak jasotzen dituzte, fotogrametria, zaharberritzea, erradiokarbono bidezko datazioak edo fauna-azterketak bezalako tresnen bitartez.
Dokumentu eta pieza arkeologiko baliotsuak
Erakusketaren helburuetako bat da Nafarroako Gobernuaren kultur ekipamenduek, zehazki Nafarroako Errege Artxibo Nagusiak eta Arkeologia-Biltegiak, gordetzen dituzten dokumentu eta arkeologia-lekukotza bikainak balioztatzea.
Lehena, sortu zenetik betiko gorde ahal izateko idatziz jasotzea merezi zuten gertaerak erregistratu zituen dokumentu-ondarea zaintzeagatik. Bigarrena, Nafarroako Foru Komunitatean egindako indusketetan aurkitutako Ondare Arkeologikoaren ondasunak gordailatzeko zentroa delako.
Ondare baliotsu horren zaintzari esker, XII. eta XIX. mendeen arteko pieza bereziak dituzten 25 dokumentu erakusten dira, hala nola Nafarroako Foru Orokorra, Xabierko gazteluaren aldeko omenezko auzia edo Iruñeko gazteluan egindako justuen eta txapelketen berriak.
Ikuspegi arkeologikotik, ehun pieza baino gehiago daude, gehienak ezezagunak jendearentzat eta orain arte inoiz erakutsi ez direnak. Defentsarako esparru horien giza okupazioaren aparteko lekukotzak dira, esaterako, nekazaritzako eta abeltzaintzako tresnak, altzariak eta jantziak, apaingarriak, txanponak, armamentua eta jaurtigaiak edo sukaldeko eta baxerako tresnak.
Aipagarriak dira, besteak beste,Tebasko gaztelutik datorren giza buruaren forma duen mentsula bat, Karlos III.a Noblearen dibisa duen Erriberriko gazteluko iturriko azuleju bat, Radako hiri-hustuaren taila bat edo Amaiurko gazteluko ur-tanketik datorren zurezko ontzi bat.
Aipagarria da, gainera, teknikariek kontserbazioan eta zaharberritzean egiten duten lana, bai dokumentu grafikoena bai pieza arkeologikoena, beharrezkoa baita laginean erakusteko.
Lizarrako Gaztelu Nagusiko maketa handia
Erakusketaren beste erakargarrietako bat Lizarrako Gaztelu Nagusiko maketa handia erakustea da, Lizarra Lurraldeko Ikasketa Zentroak horretarako espresuki laga duena. 2016. urtean inauguratu zen, eta XIII. mendean Lizarrako gaztelu nagusi osoa erreproduzitzen du, azterketa historikoetan eta arkeologikoetan oinarrituta.
José Luis Larrión argazkilariak Asier Larrión jaunarekin batera egindako ikus-entzunezko muntaian hartutako irudiak ere ikus daitezke erakusketan.
Sarrera librea eta doakoa.
Lekua: Nafarroako Errege Artxibo Nagusiko Areto Protogotikoa
Ordutegia: 10:00etatik 14:00etara eta 17:00etatik 20:00etara egunero, asteburuak eta jaiegunak barne.
