1348. urtearen hasieran, izurrite bubonikoa, hau da, Asiatik zetorren gaixotasun oso kutsakor eta hilgarria, Italiako portuetara iritsi zen eta Europako lurretan hedatzen hasi zen. Urte hartako udaberrirako Pirinioetako iparraldetik Nafarroako lurretara iritsia zen. Uzta txarreko urteak zituen aurrekari. Gosea Nafarroako landetan eta hirietan jabetu egiten zen. Beharbada horregatik, oso azkar zabaldu zen; eta ez bakarrik Iruñea, Tutera edo Lizarra bezalako herri handietan. Bata bestearengandik oso hurbil zeuden herrixka txikien sare trinkoa zela eta, Nafarroako txoko bat bera ere ez zen libratu "heriotza beltza" deiturikoaz. Gaixotasunaren aurrean indarge eta armarik gabea, giza odolustea ikaragarria izan zen. Gertaera hartatik 675 urte bete direnean, Nafarroako Errege Artxibo Nagusiak (AGN) efemeride hori gogoratuko du otsaileko mikroerakusketan, Izurri Beltza erresumara iritsi zeneko zenbait dokumentu jendaurrean jarriz.
Izurria XX. mendearen hasieran aurkitutako bazilo batek eragindako gaixotasuna da. Karraskarien ezaugarria zenez, arratoien arkakusoen ziztaden artetik pasatzen zen gizakiengana. Inkubazio labur baten ondoren, infekzioa azkar zabaltzen zen, larruazalaren azpian odoljarioak eraginez, gorputzei kolore beltza emanez (hortik datorkio izena) eta ia kasu guztietan heriotza eraginez. Haren aurrean, biztanleria erabat babesgabe zegoen. Ez zuen gaixotasunaren izaera ezagutzen, ez kutsatzeko bidea, ezta, jakina, hari aurre egiteko modua ere.
Nafarroa bezalako herri batean, aurreko urteetako goseak ahulduta, inolako higiene-neurririk gabe eta medikuntza petrikilo hutsa izanik, heriotza-tasa ikaragarria izan zen. Dokumentazio historikoak iparraldetik hegoaldera, ekialdetik mendebaldera, eragindako despopulazioa egiaztatzen du. Nonahi, herri hutsak, uzta bildu gabeko soroak, errota abandonatuak, auzilarien heriotzagatik eteten diren epaiketak… Erregearen diru-biltzaileen datuek erakusten dutenez, urtebetean, lehenengo gosearen eta gero gaixotasunaren kolpeen pean, nafarren ia erdia desagertu egin zen. Ez da harritzekoa, beraz, etorkizunean hura “hildako ugari” sortu dituena dela esatea.
Hasieran, izurritea jainkozko zigorra zela sinetsita, herritarrek Jainkoaren barkamena eta zeruaren laguntza bilatu zuten. San Sebastián eta San Roque santuek gero fama hartuko lukete izurritearen aurkako babesle gisa. Baina elizetako eta prozesioetako kongregazioek gaixotasunaren hedapena baino ez zuten bultzatu. Beraz, esperientzia hutsagatik, laster ohartu ziren gaixotasuna adierazten zenean, ez zegoela erremediorik; hortaz, onena banantzea eta ihes egitea zen. “Laster joan, urrutira joan eta berandu itzuli” behar zen.
Nafarroak lau mende baino gehiago beharko zituen Izurri Beltzaren aurreko populazioa berreskuratzeko. Baina despopulatzeaz gain, izurriteak krisi ekonomiko, politiko eta sozial handia eragin zuen. Herri asko betiko abandonatu ziren, ekonomia-jarduera gelditu egin zen eta kriminalitate-bolada handi batek hartu zuen Nafarroako eremua. Hala ere, bizirik atera zirenei ere zerumuga berriak ireki zitzaizkien, Izurri Beltzak eragindako giza hutsunean aurrera egiteko bide bat aurkitu baitzuten.
1348aren amaieran, epidemia bukatutzat ematen zen. Nafarroako erregina bera, Evreuxeko Juana II.a aurkitzen zen biktimen artean. Litekeena zen, aurreko krisietan gertatu zen bezala, Nafarroako biztanleria suspertzea. Baina hurrengo urteetan gaixotasunak ez zuen atsedenik eman. Ia hamar urtean behin itzuliz, erresumako eta Europako bisitari ohi bihurtu zen. Horrela, Izurri Beltzak ireki zuen batzuek ia laurehun urte iraungo zuen “hildakoen Aroa” deitu dutena. Baina onartu behar da, halaber, gaixotasunaren aurkako borrokak osasun publikoaren, hiri-higienearen, nazioarteko osasun-laguntzaren eta ikerketa medikoaren oinarriak ezarriko lituzkeela. Kulturan eta pentsamoldeetan duen eragin sakonaz gain, horixe izan zen Izurritearen ondare nagusia.
Sarrera librea eta doakoa.
Lekua: Beheko Galeria
Ordutegia: Egunero 10:00etatik 14:00etara eta 17:00etatik 20:00etara.
