ERREFERENTZIA KODEA
ES/NA/AGN/F496
IZENBURUA
Isidoro Fagoaga
MUTURREKO DATAK
1893-1976
DESKRIBAPEN MAILA
Funtsa
BOLUMENA
29 kutxa
EKOIZLEA
Isidoro Fagoaga Larrache
AIPAMEN BIOGRAFIKOA
1893ko apirilaren 3an Beran jaio zen Illekueta auzoko Agaramontea baserrian. Haurtzarotik letrak eta bizitza erlijiosoak erakartzen zuten, baina azken hau albo batera utzi zuen sute bat eragin zuelako Garrenea baserrian bere arreba itsuarekin mezatara jostetan ari zirela. Eskolapioen ikastetxean ikasi zuen eta han izan zuen lehenengo erlazioa musikarekin, baina bere ahots aldaketa goiztiarrengatik ez zen onartua izan parrokiako abesbatzan.
Hamalau urte zituela Argentinara joatea erabaki zuen, non senideak zituen. Buenos Airesen bizi zen eta hango burdindegi batean hasi zen lanean, eta aldi berean, La Euskaria euskal diasporaren egunkariarentzat hasi zen idazten. Operazale bihurtu zen eta hiriko antzokietara sarri joaten zen. Florencio Constantino eta Titta Ruffo abeslariak abesten entzun zutenean, gomendatu zuten Italiara joatea kantua ikastera. Cleofonte Campanini Lehiaketara aurkeztu eta hirugarren postuan sailkatu eta gero, Beniamino Gigli eta Francesco Merli tenor ospetsuen ondotik, Parmako kontserbatorioan sartu zen, baina bere ikasketak moztu ziren I Mundu Gerrarengatik eta Berara itzuli zen. El Bidasoa astekarian hasi zen idazten eta Iruñeko Orfeoiarekin kolaboratzen ere. Ricardo Baroja-k gomendatua (Pio Barojaren anaia), Nafarroako Diputazioaren pentsio bat lortu zuen Madrilen Luis Iribarne-rekin bere ikasketak Madrilen bukatzeko. Han, Gran Teatron, estreinatu zuen Sansón eta Dalila 1919an eta hurrengo urtean, Bilbon, Jesús Guridi-ren Amaya euskal opera. Hilabete batzuk geroago, Llácer-Casali konpainiarekin Espainia eta Portugaleko hiriburuetako bira batean parte hartu zuen, non Richard Wagner Alemaniako konpositorearen Walkyria eta Parsifal operak kantatu zituen.
1921eko bukaeran Napoleseko San Carlo antzokian estreinatu zuen Walkyria lana eta orduz geroztik, 20-30eko hamarkadetan tenor wagnertar espezializatuena, hobekien ordaintzen zuena eta ospetsuenetarikoa bilakatu zen Italian. Sasoi horretan errepertorioa italieraz abesten zen herrialde latinoetan.
Italiako antzoki nagusiek kontratatu zuten: Parmako Regio, Romako Costanzi, Veronako L’Arena, Boloniako Comunale, Turingo Regio, etab. eta batez ere Milango La Scala, non kantatu zuen 1925etik eta 7 denboraldiz interpretatu zituen Wagnerren heroien paper nagusiak, Erik, Siegmund, Sigfrido eta Parsifal, izen handiko orkestra zuzendarien pean: Héctor Panizza, Siegfried Wagner (konpositorearen semea), Arturo Toscanini, Victor de Sabata, etab.
1925-1930ean Buenos Aireseko Colon antzokian ere jardun zen: L´Amore dei tre Re, Tabaré, Fedra, Khovanshchina, Lo Straniero, Boris Godunov, eta batez ere Amaya; honek, musikagilearekin batera, euskal kolonia mirestea lortu zuen.
1928ko udan Alemaniako hainbat hiriburutara bidaiatu zuen eta, Siegfried Wagner-ek gonbidatuta, Bayreutheko jaialdira joan zen. Haren aitaren lanak alemanieraz ikastera bultzatu zuen.
Guda zibila hasi eta 1937ko apirilean Gernikako bonbardaketaren berri izatean, bere euskalduntasunak eraginda, Italiatik alde egin zuen (herrialdeak altxatutakoen alde egin zuelako) eta bere ibilbide artistikoa utzi zuen betiko; Donibane Lohitzunen erbesteratu zen, jazarpen frankistatik ihes egiten zuten bestelako euskal errefuxiatuekin batera. Orduz geroztik, bere benetako bokaziora arituko da: literatura.
Urte hauetan bi biografia idatzi zituen, Lapurdiko bi pertsonaien inguruan: Pedro Garat, el Orfeo de Francia eta Domingo Garat, el defensor del Biltzar, Buenos Aireseko Ekin argitaletxeak argitaratuak 1948an eta 1951n, hurrenez hurren.
1940ko maiatzean, armada naziak Frantzia inbaditu baino pixka bat lehenago, Frantziako aginteek atxilotu zuten eta beste euskal erbesteratuekin Gurs kontzentrazio esparruan (Bearn) giltzapetua. Hilabete baten buruan, askatu zuten baldintza penagarrietan bizi ondoren.
Bigarren Mundu Gerra amaituta Gernika izaera humanistako kultur aldizkaria berrantolatu zuen. Aldizkari hau atzerriko esperientzia esanguratsua izan zen pentsamendu arloan eta Euskal Herriko balio espiritualak babesteko balio izan zuen; gero, aldizkari horren erredaktorea, sustatzaile nagusia eta sostengu finantzarioa izan zen 1953an Argentinan desagertu arte, nondik 1951n erbesteratu zen.
Horrez gain, solasaldiak ematen, irratsaioetan kolaboratzen, etab. hasi zen eta 1957tik Buenos Aireseko La prensa egunkarian artikuluak idazten hasi zen, horietako gehienak bildu zituzten hainbat liburutan: Retablo Vasco (1959), Unamuno a orillas del Bidasoa y otros ensayos (1964), Los poetas y el País Vasco (1969) eta El teatro por dentro (1971). Artikulu gehienek musikarekin zerikusia zuten (bere bizitza artistikoaren anekdota batzuk kontatu zituen); baita literaturarekin ere, Euskal Herriarekin lotuak.
1964an Euskal Herrira itzuli zen, eta Donostian kokatu zuen bere bizilekua. Gipuzkoar Ateneoaren bazkide emeritu izendatu zuten etasupernumerario Euskalerriaren Adiskideen Elkartean. Solasaldiak ematen hasi zen eta El Diario Vasco-n kolaboratu zuen 1976an hil arte.
[-] Ezkutatu
[+] Gehiago irakurri
HISTORIA ARTXIBISTIKOA
Tenorearen familiak Isidoro Fagoaga-ren funtsa dohaintzan eman zion Nafarroako Errege Artxibo Nagusia ri 2018. urtean, eta, era berean, Nafarroako Musikaren eta Arte Eszenikoaren zati izatera pasako da.
EDUKIA
Funtsak Isidoro Fagoagaren ibilbide profesionalaren dokumentazioa aurkezten du, bai abeslari gisa (esku-programak, kritikak, kartelak) bai idazle gisa. Horrez gain, dokumentazio pertsonala, interes pertsonaleko dokumentazioa eta gutunak ere gordetzen dira.
ANTOLAKETA
1. Ibilbidea profesionala
1.1. Tenore bezala izandako jarduera
1.1.1. Fagoaga-ri buruzko artikuluak
1.1.1.1. Nazio eta hispano amerikar prentsa
1.1.1.2. Nazioarteko prentsa
1.1.1.3. Beste argitalpenak
1.1.2. Sustapena eta zabalkundea
1.2. Idazle bezala izandako jarduera
1.2.1. Argitaratutako lanak
1.2.1.1. Argentinako La Prensa-n argitaratutako artikuluak
1.2.1.2. Donostiako El Diario Vasco-n argitaratutako artikuluak
1.2.1.3. Beste egunkarietan argitaratutako artikuluak
1.2.2. Zirriborroak
2. Jarduera pribatua
2.1. Dokumentazio pertsonala
2.2. Interes pertsonaleko dokumentazioa
2.3. Epistola-liburua
SARBIDE-BALDINTZAK ETA ERREPRODUKZIOA
Dokumentazioa modu presentzialean eskuragarria da publikoarentzat Nafarroako Errege Artxibo Nagusian.
Bere kontsulta eta erreprodukzioa 373/2013 Ebazpena, abenduaren 9koa, Vianako Printzea Erakundea-Kulturako zuzendari nagusiak emandakoari lotuta dago non onartzen dituen Nafarroako Errege Artxibo Nagusia dokumentuak eskuratu, kontsultatu eta erreproduzitzeko barne-arauak.
Jabari publikokoak ez diren lanen erreprodukzioa posible izango da soilik eskatzailearen erabilera pribatua egiteko eta ikerketarako egiten denean, Errege Lege Dekretuan xedatutakoarekin bat 1/1996 Legegintzako Errege Dekretua, apirilaren 12koa, Jabetza Intelektualari buruzko Legearen Testu Bategina onesten duena, arlo horretan indarra duten lege-xedapenak erregularizatu, argitu eta bateratzeko.
10. artikulua. Jatorrizko obra eta izenburuak.
1. Jabetza intelektualaren objektu dira: jatorrizko sortze-lan literario, artistiko edo zientifiko guztiak, gaur egun diren edo etorkizunean asmatzen diren edozein bitarteko edo euskarri ukigarri zein ukiezinez adieraziak. Besteak beste:
Liburuak, liburuxkak, inprimakiak, gutun-bildumak, idazkiak, diskurtso eta alokuzioak, hitzaldiak, auzitegitxostenak, katedra-azalpenak eta izaera bereko beste zeinahi obra.
Musika-konposizioak, letradunak nahiz letragabeak.
Obra dramatikoak eta dramatikomusikalak, koreografiak, pantomimak eta, oro har, antzerkiobrak.
Obra zinematografikoak eta ikusentzunezko beste zeinahi obra.
Eskulturak, margolanak, marrazkiak, irarlanak, litografiak; istorio grafikoak, haurren zein helduen komikiak, eta haien probasaio edo zirriborroak eta gainerako obra plastikoak, aplikatuak izan zein ez.
Arkitektura- eta ingeniaritza-obren proiektuak, planoak, maketak eta diseinuak.
Topografiari, geografiari eta, oro har, zientziari buruzko grafikoak, mapak eta diseinuak.
Obra fotografikoak eta fotografiaren antzeko prozeduraz adierazitakoak.
Ordenagailu-programak.
2. Obraren izenburua, jatorrizkoa denean, obraren parte gisa babesturik geratuko da.
37. artikulua. Establezimendu jakin batzuetan terminal espezializatuen bidez obrak erreproduzitzea, mailegatzea eta kontsultatzea.
1. Egile-eskubideen titularrek ezingo diote eragozpenik jarri obrak erreproduzitzeari, titulartasun publikoa duten edo izaera kultural nahiz zientifikoko erakundeetan integraturik dauden museo, liburutegi, fonoteka, filmoteka, hemeroteka edo artxibategiek egiten dituztenean erreprodukzioak, irabazi asmorik gabe eta ikerketa edo kontserbazioa beste helbururik gabe.
2. Era berean, titulartasun publikokoak, edo irabazi asmorik gabeko interes orokorreko kultura-, zientzia- edo hezkuntzaerakundeenak edo Espainiako hezkuntzasisteman integraturiko hezkuntzainstituzioenak diren museo, artxibategi, liburutegi, hemeroteka, fonoteka edo filmotekek ez dute beharko eskubideen titularren baimenik egiten dituzten maileguengatik.
[-] Ezkutatu
[+] Gehiago irakurri
Gainera, funtsa osatzen duten dokumentuen berezitasuna kontuan hartuta, kontsulta eta erreprodukzioa maiatzaren 5eko 1/1982 Lege Organikoa, Ohorerako, Norberaren eta Familiaren Intimitaterako, eta Norberaren Irudirako Eskubidearen Babes Zibilaren legean oinarrituko dira.
Laugarren artikulua.
Bat. Hildakoaren ohore, intimitate edo irudiaren gaineko babes zibilaren akzioak egikarituko ditu hildakoak berak horretarako bere testamentuan izendatu duenak. Pertsona juridikoa ere izenda daiteke.
Bi. Izendapenik ez badago edo izendatutako pertsona hil bada, babesa eskatzeko legitimazioa izango dute ukitutako pertsonaren ezkontideak, ondorengoek, aurrekoek eta neba-arrebek, baldin eta bizirik badaude, ukitutako pertsona hiltzean.
Hiru. Horiek guztiak ez badaude, Fiskaltzak egikarituko ditu babes-akzioak. Fiskaltzak jardun ahal izango du ofizioz edo pertsona interesdunak hala eskatuta, baldin eta laurogei urte baino gehiago igaro ez badira, ukitua hil zenetik. Epe bera hartuko da kontuan, testamentuan izendatutako pertsona juridikoari dagokionean akzioak egikaritzea.
Lau. Delituaren biktimen eskubideetan bidegabeko esku-sartzerik gertatzen bada, zazpigarren artikuluko zortzigarren atalean aipatzen den moduan, egindako delituarengatik laidotua edo kaltetua gertatzen dena babes-akzioak baliatzeko legitimatua egonen da, kontuan hartu gabe aurreko prozesu penalean akzio penala edo zibila erabili ote duen. Fiskaltza ere legitimatua egonen da edozein kasutan. Heriotza gertatzen bada, aurreko ataletan xedatutakoari jarraituko zaio. (…)
Zazpigarren artikulua.
Lege honen bigarren artikuluko babes-esparruan, bidegabeko esku-sartzeak izango dira:
(…)
Hiru. Pertsona edo familiaren bizitza intimoari buruzko egitateak zabaltzea, egitate horiek eragina dutela pertsona edo familia horren entzute eta izen onean, bai eta gutunen, oroitzapenen edo izaera intimoko beste idazki pertsonal batzuen berri ematea nahiz horiek argitaratzea ere.
Lau. Pertsona edo familiaren datu pribatuak ezagutaraztea, baldin eta datu horiek ezagutu badira datuon berri ematen duen subjektuaren lanbide-jarduera edo jarduera ofiziala dela eta. (...)
Zazpi. Egitateak egoztea edo iritziak agertzea, beste pertsona baten duintasuna edozein modutan urratzen duten ekintza edo adierazpenen bidez, pertsona horren ospeari kalte eginez edo beraren estimuaren aurka eginez. (…)
Zortzigarren artikulua.
Bat. Orokorrean, ez da bidegabeko esku-sartze gisa hartuko agintari eskudunak legearen arabera baimendu edo erabakitako jarduna. Gauza bera gertatuko da, interes historiko, zientifiko edo kultural garrantzitsua nagusitzen denean.
[-] Ezkutatu
[+] Gehiago irakurri
DESKRIBAPEN TRESNAK
Inbentarioa (Antolakuntza begiratu)
ERLAZIONATUTAKO DESKRIBAPEN UNITATEAK
Natalio Cayuela Medina
Gregorio Iribas Yeregui
Iruñeko Orfeoia
ARGITALPEN NOTAK
- Hernández Girbal, F. Cien cantantes españoles de Ópera y Zarzuela (ss. XIX y XX). Madril: Lira Argitalpenak, 1994.
- Ereña Mínguez, German. Isidoro Fagoaga: el tenor olvidado. [Iruñea]: Nafarroako Gobernua, Kultura, Kirol eta Gazteria Departamentua, Vianako Printzea Erakundea-Kultura Zuzendaritza Nagusia; [Bera]: Berako Udala, 2018.
Dohaintzaren albistea
Los Baúles de Sigfrido Fagoaga, Gernán Ereña-ren hitzaldia (2018/10/05)
DESKRIBATZAILEAK
Cantante, Ópera, Escritor, Articulista.
