Lizarrako Gaiteroak

IZENBURUA

Lizarrako Gaiteroak

MUTURREKO DATAK

Ca. 1900-2018

DESKRIBAPEN MAILA

Funtsa

BOLUMENA

23 kutxa

6 fitxero informatikoak

19 fonograma

1 ikus-entzunezkoa

2 liburu

EKOIZLEA

Gaiteros de Estella / Lizarrako Gaiteroak

AIPAMEN BIOGRAFIKOA

XVI. mendean idatzitako lehenengo erreferentzietatik, “Gaita” hitza ohikoa da dantzan. Lizarrako Udalak gaitak lagun ditu hiriko gertaera nagusienetan: Txit santuaren laguntzea, Corpus prozesioak, edo Alfontso XII.a (1876) eta Alfontso XIII.aren (1903) bisitak.

XIX. mendea Lizarran oso emankorra izan zen gaitero-jotzaileei dagokien guztia, eta, batez ere, Julián Romano Ugarte, musikaria, eskiladorea eta kafezale nabarmentzen dira, besteak beste.

Romano musikari polibalentea izan zen. Gaitaz gain, badakigu biolina eta gitarra jotzen zuela (instrumentu hauetarako metodoak ere idatzi zituen eta beste bat akordeoiarako). Bere konpositore ikuspegia ere garrantzitsua da, gaitarako obrak eta gaita eta bandarako obrak nabarmenduz.

Micaela Vidaurrerekin ezkondu ondoren, Demetrio jaio zen. Bere semeak gaitero pausuak jarraituko ditu. Alargun geratu ondoren, Rosa Elizagarekin ezkondu zen, eta Anselmo Elizaga iloba adoptatu zuen.

Julian Romano-k gaita jotzen erakutsi zion Demetrio eta Anselmori, bikote musikala osa zezaten, eta hala izan zen hasiera batean, nahiz eta gerora, bakoitzak bere bidea jarraitu zuen.

Demetriok bikotea osatu zuen bere semeak diren Godofredo eta Julián-ekin, 1911n hil zen arte. Anai-arrebak Romano abizena duten azken gaiteroak dira. Erromatarren ondareak bizirik jarraitu zuen beste bi familiatan: Elizagatarrena eta Pérez de Lazarragatarrena.

Anselmo Elizagak gaiteroak lau seme izan zituen: Moises, Edilberto, Daniel eta Fermin. Elizagatarrak ohiko bikoteetako bat dira Iruñeko San Fermin jaietan 1929ra arte.

1933an, larrain-dantzaren berreskuratzearen protagonista izan ziren, mende hasieratik ez baitzen dantzatzen. Elizagatarrak Euskal Etxeko jendearekin eta, gerraren ondoren, Emakumezkoen Sekzioarekin, "Larrain-dantzaren" taldean jotzen jarraitu zuten, Madril, Bartzelona, Valentzia edo Miarritz bisitatzen, besteak beste.

Musika irakaskuntza, printzipioz, familia bereko kideak belaunaldiz belaunaldi transmititzen zen, beste edozein lanbide bezala.

Perez de Lazarraga gaiteroen dinastia Evaristo Perez de Lazarraga Jiménez-ekin hasi zen, eta Lizarran ezarri zen zapatagile gisa. Evaristo Lizarrako bandan sartu zen fliskornoa jotzen, baina klarinetea eta biolina ere jotzen zituen. Gaita jo zuen Romanosekin. José eta Eugenio seme-alabek 1912ko maiatzaren 25ean egin zuten debuta. 1920ko hamarkadaren amaiera arte, Barranca herriko herri askotan jo zuten, baita Miarritzen eta Baionan ere. 1924ko udaberrian, Iruñeko Gaitarien Lehiaketara aurkeztu ziren, lehen saria lortuz, Lumbreras anaiekin batera.

Gerra Zibila amaitu ondoren, Lizarra utzi eta Donostiara joan zen bizitzera, Gros auzora. Behin Gipuzkoako hiriburuan, Eugenio Pérez Vega (Joséren semea), danborra jotzen hasiko da, 1951ra arte.

40 eta 50eko hamarkadak jarduera handikoak izan ziren Pérez de Lazarragatarrentzat: 40ko hamarkadaren hasieran Lizarran berriz jo zuten, eta Iruñean, berriz, hurbileko geografiaren zati handi bat egin zuten, ondoren, Alemania, Frantzia eta Italia bisitatu zituzten Miarritzeko Ballets Vascos Oldarra izeneko taldearekin. 1964an, Nikita Kruschov sobietar agintariarentzat abestera iritsi ziren. Bi urte geroago, Palentziako Dultzaineroen Lehiaketa irabazi zuten lehen aldiz, eta sarritan joaten ziren Donostiara, eta hainbat urtez irabazi zuten.

Monterotarren sagaren hasiera da hiruen artean lausoena. Monterotarren lehen berriak 1917an hasi ziren, eta Federico Montero Salamanca-tik Lizarrara iritsi zen soldadutza egitera, eta Valentina Petit-ekin ezkondu zen. Dirudienez, Federico-ren seme-alabak gaitero autodidaktak dira, eta ez die erakusten hiriko gaitero-jotzaileetako bat ere jotzen. Imitazioz ikasten dute, kalean entzuten dutena kopiatzen dute, Iruñeko San Fermin jaietan erositako gaita bat erabiliz eta beste bat Casa Erviti (Logroño) musika dendan erosita.

Lehenengo bikotea Corpus Montero Petit (gaita), Jesus Montero Petit (danborror) eta Prudencio de Luís Gómez (gaita) anaiak dira. Beste sagak ez bezala, ez dago argi Corpus, Jesus eta Prudentziok gaita eta danborra jotzen ikasi zutenik. Gaitero-bikote gisa lehen emanaldia Zurucuain-en egin zuten, Lizarratik gertu, 1917an. Hirugarren anaiak, Joaquín Monterok, gaita ere ukitu zuen, Prudencio de Luís ordezkatuz, bere bi anaiekin.

Montero familia 60ko hamarkadan nabarmendu zen: 1961ean Frantzian Picassori egindako omenaldi batean jo zuten; urte berean San Remora bidaiatu zuten Iruñeko udal dantzariekin; 1965ean, dantzariak eta Iruñeko erraldoiak lagundu zuten New Yorkera joaten. Anai hauek, gainera, beren tresna propioak eraikitzeko interesa zuten: gaitak r moduan eraiki zituzten (haien hitzak kontutan izanik, soinu bat bilatzeko), eta danborra diametro handiagoa zuten 5 milimetro handiagoko danbor bat egin zuten soinu altuagoa eta larriak bilatzeko.

[-] Ezkutatu

[+] Gehiago irakurri

HISTORIA ARTXIBISTIKOA

Dokumentazioa Nafarroako Errege Artxibo Nagusiari eman zitzaion 2018ko azaroan, Salvador Martínez eta Juan Carlos Doñabeitiak, Lizarrako Gaiteroen izenean. Dohaintza gisa, Hogar Navarro eta Lizarrako Gaiteroko Gaiteroen diskografia ematen da. Lagapen moduan, Pérez-Lazarraga gaiteroen, Hermanos Iglesias musika-artxibategiaren eta Gaitero Romanoren dokumentazioaren errepertorioa uzten da.

EDUKIA

Dohaintzan emandako dokumentazioaren barnean, Zaragozako Nafar Etxeko era askotako partiturak eta dokumentuak agertzen dira, zehazki Pablo Sarasate-ren Banda eta Julián Gayarre Orfeoiarenak, Lizarrako Gaiteroen diskografia osatzen duten liburu eta soinu eta ikus-entzunezko erregistroekin batera, eta horiek Nafarroako konpositoreei agindutako formatu digitaleko obrak ere bai. Aginduz egindako eta orain dohaintzan emandako konposizioen artean honako hauek nabarmendu behar dira: Fiesta en Estella (2001), bi gaitarako fantasia sinfonikoa eta Tomás Aragüés-en banda, laugarren zatian ezpata-dantza bat duena, edota Koldo Pastorrena-ren Lizarrako irudiak (2005) obra, bere hiru mugimendurekin, hau da, Erraldoiekin, Los Llanos-ekin eta Jurramendiko hegalekin.

Halaber, nabarmentzeko moduko beste konposizioen artean honako hauek ditugu: Izar (2007), Lizarrako gaita eta J. Vicent Egearen bandarako, ezpata-dantza, arin-arina, jota eta zortzikoa bezalako dantza-aldaerekin, eta Tríptico para Demetrio Romano (2011), Koldo Pastorrena-rena.

Litekeena da interes handieneko dohaintza-zatia Lizarrako Gaiteroen Errepertorioa izatea (1999ko bilduma); bertan, bi bolumenetan, 75 egileren hirurehun konposizio jasotzen dira, horietako asko honako hauek bezalako gaita-jotzaile ospetsuen beste errepertorio batzuetatik hartuak: Moisés Elizaga, Anselmo Elizaga, Manuel Montero, José Pérez de Lazarraga, Evaristo Pérez de Lazarraga, Demetrio Romano edo Julián Romano, eta horrek Lizarrako gaitero-tradizio nabarmenena erakusten du. Dohaintzan emandako errepertorioan, Anselmo Elizagaren (1912) dultzaina-metodoaren piezak ez ezik, Bonifacio Lascuráin eta de Miguel Martínez de Lezea-ren (1928) bildumak ere agertzen dira.

Bestalde, gordailu-eran emandako dokumentazioan, hogeita hamar koaderno eta hamabi partitura daude, José Pérez de Lazarraga-ren errepertoriokoak, Julián Romano-ren partitura orijinala barne, Bariaciones obligadas de dulzaina bi dultzaina eta Demetrio semeak transkribatutako bandarako. Hain zuzen ere, XIX. mendearen amaiera eta 1940. urteen artean dantzatzeko pieza herrikoien bilduma da. Era berean, bandarako 799 partitura jasotzen dira, Iglesias Anaien musika-artxibokoak, 1936. urtea baino lehenagokoak. Horrek esan nahi du gaita-jotzaileak ere arduratzen zirela jai eta jolaserako ekitaldi ugaritan musika jotzeko, bandak, errondailak edo boskoteak osatuaz. Halaber, gordailu-eran jasotako dokumentazioan agertzen dira prentsako zatiak eta Lizarrako jaien kartela, Romano gaita-jotzaileen familiakoa (1906-1964).

ANTOLAKETA

1. Soinu-bilduma

2. Ikus-entzunezko bilduma

3. Liburutegia

4. Beste funtsak

4.1. Romano familia

4.2. José Pérez de Lazarraga

4.3. Iglesias anaiak

4.4. Zaragozako Nafartar Etxea

4.4.1. “Pablo Sarasate” banda

4.4.2. Julián Gayarre Orfeoia

SARBIDE-BALDINTZAK ETA ERREPRODUKZIOA

Dokumentazioa modu presentzialean eskuragarria da publikoarentzat Nafarroako Errege Artxibo Nagusian.

Bere kontsulta eta erreprodukzioa 373/2013 Ebazpena, abenduaren 9koa, Vianako Printzea Erakundea-Kulturako zuzendari nagusiak emandakoari lotuta dago non onartzen dituen Nafarroako Errege Artxibo Nagusia dokumentuak eskuratu, kontsultatu eta erreproduzitzeko barne-arauak.

Jabari publikokoak ez diren lanen erreprodukzioa posible izango da soilik eskatzailearen erabilera pribatua egiteko eta ikerketarako egiten denean , Errege Lege Dekretuan xedatutakoarekin bat 1/1996 Legegintzako Errege Dekretua, apirilaren 12koa, Jabetza Intelektualari buruzko Legearen Testu Bategina onesten duena, arlo horretan indarra duten lege-xedapenak erregularizatu, argitu eta bateratzeko.

10. artikulua. Jatorrizko obra eta izenburuak.

1. Jabetza intelektualaren objektu dira: jatorrizko sortze-lan literario, artistiko edo zientifiko guztiak, gaur egun diren edo etorkizunean asmatzen diren edozein bitarteko edo euskarri ukigarri zein ukiezinez adieraziak. Besteak beste:

Liburuak, liburuxkak, inprimakiak, gutun-bildumak, idazkiak, diskurtso eta alokuzioak, hitzaldiak, auzitegitxostenak, katedra-azalpenak eta izaera bereko beste zeinahi obra.
Musika-konposizioak, letradunak nahiz letragabeak.
Obra dramatikoak eta dramatikomusikalak, koreografiak, pantomimak eta, oro har, antzerkiobrak.
Obra zinematografikoak eta ikusentzunezko beste zeinahi obra.
Eskulturak, margolanak, marrazkiak, irarlanak, litografiak; istorio grafikoak, haurren zein helduen komikiak, eta haien probasaio edo zirriborroak eta gainerako obra plastikoak, aplikatuak izan zein ez.
Arkitektura- eta ingeniaritza-obren proiektuak, planoak, maketak eta diseinuak.
Topografiari, geografiari eta, oro har, zientziari buruzko grafikoak, mapak eta diseinuak.
Obra fotografikoak eta fotografiaren antzeko prozeduraz adierazitakoak.
Ordenagailu-programak.

2. Obraren izenburua, jatorrizkoa denean, obraren parte gisa babesturik geratuko da.

37. artikulua. Establezimendu jakin batzuetan terminal espezializatuen bidez obrak erreproduzitzea, mailegatzea eta kontsultatzea.

1. Egile-eskubideen titularrek ezingo diote eragozpenik jarri obrak erreproduzitzeari, titulartasun publikoa duten edo izaera kultural nahiz zientifikoko erakundeetan integraturik dauden museo, liburutegi, fonoteka, filmoteka, hemeroteka edo artxibategiek egiten dituztenean erreprodukzioak, irabazi asmorik gabe eta ikerketa edo kontserbazioa beste helbururik gabe.

2. Era berean, titulartasun publikokoak, edo irabazi asmorik gabeko interes orokorreko kultura-, zientzia- edo hezkuntzaerakundeenak edo Espainiako hezkuntzasisteman integraturiko hezkuntzainstituzioenak diren museo, artxibategi, liburutegi, hemeroteka, fonoteka edo filmotekek ez dute beharko eskubideen titularren baimenik egiten dituzten maileguengatik.

[-] Ezkutatu

[+] Gehiago irakurri

Gainera, funtsa osatzen duten dokumentuen berezitasuna kontuan hartuta, kontsulta eta erreprodukzioa maiatzaren 5eko 1/1982 Lege Organikoa, Ohorerako, Norberaren eta Familiaren Intimitaterako, eta Norberaren Irudirako Eskubidearen Babes Zibilaren legean oinarrituko dira.

Laugarren artikulua.

Bat. Hildakoaren ohore, intimitate edo irudiaren gaineko babes zibilaren akzioak egikarituko ditu hildakoak berak horretarako bere testamentuan izendatu duenak. Pertsona juridikoa ere izenda daiteke.

Bi. Izendapenik ez badago edo izendatutako pertsona hil bada, babesa eskatzeko legitimazioa izango dute ukitutako pertsonaren ezkontideak, ondorengoek, aurrekoek eta neba-arrebek, baldin eta bizirik badaude, ukitutako pertsona hiltzean.

Hiru. Horiek guztiak ez badaude, Fiskaltzak egikarituko ditu babes-akzioak. Fiskaltzak jardun ahal izango du ofizioz edo pertsona interesdunak hala eskatuta, baldin eta laurogei urte baino gehiago igaro ez badira, ukitua hil zenetik. Epe bera hartuko da kontuan, testamentuan izendatutako pertsona juridikoari dagokionean akzioak egikaritzea.

Lau. Delituaren biktimen eskubideetan bidegabeko esku-sartzerik gertatzen bada, zazpigarren artikuluko zortzigarren atalean aipatzen den moduan, egindako delituarengatik laidotua edo kaltetua gertatzen dena babes-akzioak baliatzeko legitimatua egonen da, kontuan hartu gabe aurreko prozesu penalean akzio penala edo zibila erabili ote duen. Fiskaltza ere legitimatua egonen da edozein kasutan. Heriotza gertatzen bada, aurreko ataletan xedatutakoari jarraituko zaio. (…)

Zazpigarren artikulua.

Lege honen bigarren artikuluko babes-esparruan, bidegabeko esku-sartzeak izango dira:

(…)

Hiru. Pertsona edo familiaren bizitza intimoari buruzko egitateak zabaltzea, egitate horiek eragina dutela pertsona edo familia horren entzute eta izen onean, bai eta gutunen, oroitzapenen edo izaera intimoko beste idazki pertsonal batzuen berri ematea nahiz horiek argitaratzea ere.

Lau. Pertsona edo familiaren datu pribatuak ezagutaraztea, baldin eta datu horiek ezagutu badira datuon berri ematen duen subjektuaren lanbide-jarduera edo jarduera ofiziala dela eta. (...)

Zazpi. Egitateak egoztea edo iritziak agertzea, beste pertsona baten duintasuna edozein modutan urratzen duten ekintza edo adierazpenen bidez, pertsona horren ospeari kalte eginez edo beraren estimuaren aurka eginez. (…)

Zortzigarren artikulua.

Bat. Orokorrean, ez da bidegabeko esku-sartze gisa hartuko agintari eskudunak legearen arabera baimendu edo erabakitako jarduna. Gauza bera gertatuko da, interes historiko, zientifiko edo kultural garrantzitsua nagusitzen denean.

[-] Ezkutatu

[+] Gehiago irakurri