Iruñeko Orfeoia

ERREFERENTZIA KODEA

ES/NA/AGN/F477

IZENBURUA

Iruñeko Orfeoia

MUTURREKO DATAK

1865-2018

DESKRIBAPEN MAILA

Funtsa

EKOIZLEA

Sociedad Coral Orfeón Pamplonés / Iruñeko Orfeoiaren Koral Elkartea

AIPAMEN BIOGRAFIKOA

1865. urteko martxoaren 19an, Orfeoiko Artxiboan gordetzen den sortze bilera-aktan agertzen den moduan, Conrado Gartziaren piano-biltegian (Jauregiaren Aldapa, 32) “Iruñeko Orfeoia tituludun abesbatza elkarteko” hamaika bazkide sortzaileak elkartu ziren. Bilera horretan, Gartzia buru zelarik, lehenengo zuzendaritza-batzordea aukeratu zen eta elkartearen oinarriak ezarri ziren eta era berean Orfeoiaren helburua zehazten zen: “eskatzen zuten artisau guztiei doako musika irakastea”, beti ere eskatutako baldintzak betetzen bazituzten eta 16 eta 40 urte bitartean bazituzten. Hamaika bazkide sortzaileen artean bat Joaquin Maia musikaria zen, eta Orfeoiaren lehenengo zuzendari bihurtu zen.

Ziurrenik, gaur egun harritu egiten du Orfeoiak hasieran zuen helburu hori, geroago zabalduko baita. Egia esan, garai hartako espirituari erantzuten zion: ekimen hau, musika, langileria aurreratzeko eta prestatzeko bitartekaritzat jotzen zuen izaera filantropiko eta sozialeko Europar abesbatza-mugimendu baten esparruan kokatzen da, aurreko hamarkadan Katalunian sortutako Clavé abesbatzen ildo berean, alegia. Urte batzuk beranduago, La Unión Vasco-Navarra egunkarian, Iruñeko Orfeoiari buruzko zenbait artikulutan, Jose Colá eta Goitik garaiko testu batean izaera sozial hau nabarmentzen zuen hain zuzen ere: “ Entsegura hirurehun langile bertaratzen dira zenbait jarraibide jasotzera, eta bereziki musikakoak, bere eguneroko lanak amaitu eta handik bi ordutara, honela, kafea-, etxe-joko- eta tabernatik aldentzen dira, hauek direlako bizio-, ustelkeria- eta immoralitatea eskuratzeko egoera eta aukera, eta gainera funtsik gabeko amildegia da, langileen aurrezki guztiak galtzen dira, beren seme-alaben ogia”.

Musika-talde berri honetarako harrera Iruñeko gizartearen aldetik, zazpi urte lehenago sortutako Udal Musika Eskolari gehitu zitzaiona -erakunde aitzindaria Espainian, gaur egungo kontserbatorioaren aurrekaria-, sutsua izan zen datuak erakusten duten bezala: bere lehenengo urtean Orfeoiak 125 ikasle zituen. Ikasleen artean galdaketa batean lana egiten zuen erronkariko gazte bat aurkitzen zen, Sebastian (Beranduago Julian) Gayarre, Orfeoiari esker bere ahots miresgarriaren jaurtiketa lortu zuen nazioarteko mailan: Jacinto Campión, bere bigarren lehendakariak eta Orfeoiko ohorezko bazkidea zen Hilarión Eslava, nafartar musikariak egindako kudeaketei esker Madrilera joan zen abeslari gisa prestatu ahal izateko.

XIX. mendeko hirurogei hamarkadan sortutako espainiar musika-erakunde guztiak bezala, Orfeoiak, 1866 eta 1876 urte bitartean Espainiak jasandako krisi ekonomiko, sozial eta politikoaren ondorioak ere pairatu zituen (1866-68 bitarteko finantza-krisia eta iraupen-krisia, 68ko Iraultza, Sei urteko iraultzailea, Karlistada, etab.). Biztanleri landatar kopuru handia eta erdi mailako klase kopuru nabarmena duen hiri txiki batean, urte korapilotsu haietan artisauez osatutako elkarte bat mantentzea zeregin heroiko batean bihurtzen zen, beraz, bere ahalegin guztiak egin arren, Orfeoiak 1873. urteko urtarrilean bere jarduera guztiak bertan behera utzi behar izan zituen. Hala ere, bere bazkide aitzindariek noizean behin ekitaldi ezberdinetan abesten jarraitzen zuten; ekitaldi hauen artean, 1876ko uztailean Sarasatek Iruñean eman zuen kontzertua dago, bertan “Orfeoitik zetozen abesbatzak” hartu zuten parte, eta Santa Cecilia orkestraren kontzertuetako batean ere, gaur egun Nafarroako Orkestra Sinfonikoa” 1879. urtean sortu zena, bertan “ aintzinako Orfeoiko gainerako kideek” parte hartu zutela.

1881eko azaroan Orfeoia berrantolatu egin zen Iruñeko Ateneo Orfeoia izena hartuz. Elkartearen zuzendari bezala aurreko etapan izandakoa jarraitu zuen, Jacinto Campión, zuzendari bezala Fidel Maya jarri zen, etorkizun handiko musikari gaztea eta aurreko zuzendariaren semea. Albistearen berri izan zuenean, Gayarre-k berehala idatzi zion Campión-i diru kopuru handi bat eskainiz eta honakoa esanez: “alperrik da esatea asko pozten nauela Orfeoia osatu ahal izan duzulako eta nire babesle eta laguna zaren bezala asko pozten nau ere bertako lehendakaria izatea, eta garai haietan lehen Orfeoia sortu zenetik zurekiko dudan maitasuna eta esker onak gordetzen ditut, eta sinetsi iezadazu mesedez inoiz ez zaitudala ahaztuko”. Batzarrak hartu zuen lehenengo erabakietako bat, Santa Cecilia elkartearekin elkartzea izan zen, 1882 urteko San Ferminetan goizeko kontzertuak elkarrekin jotzeko asmoz. Urte horretako kontzertu tradizionalak bikainak izan ziren nafartar musikari garrantzitsu gehienak Iruñara etorri zirelako kontzertuetan parte hartzera: Sarasate, Gayarre, Arrieta, Gelbenzu, Zabalza eta Larregla, ospe handiko musikarien zerrenda bat; honi buruz horrela idatzi zuen Perez Galdós-ek: “espainiar musikari guztiak nafartarrak dira”. Bigarren etapa honetan, orfeoiaren ezaugarriak aurrekoaren antzekoak ziren, nahiz eta prestakuntza-eskaintza zabalagoa izan, Ateneoren izaerari zegokiona, alegia: artisau eta langileentzako bideratutako elkarte hezigarria eta jolaserako elkartea zen eta musikako saioaz gain, beste irakasgai batzuk ere ikasten zituzten, eta, bertan, literaturako eta musikako ekitaldiak antolatzen ziren. Hala ere, garaiak aldatu egin ziren. Laurogeiko hamarkadan abesbatzak dibertsifikatu egin ziren eta helburu artistikoagoa edukitzen hasi zuten. Bazkideek eguneroko klaseetara joateari uzten diote eta elkartea Orfeoia besterik ez izatea eskatzen dute; ondorioz, 1885eko abenduan Ateneoa bertan behera geratu zen, eta 1887an desegiten da.

Baina Orfeoiak berriro ere bere errautsetatik berpizten da: 1890eko abuztuan Fidel Maya, aurreko zuzendaritzako kide batzuekin eta beste kide berriekin batera, elkartearen berrantolaketan buru jartzen da Iruñeko Orfeoiaren izen zaharra berreskuratuz eta bere jarduerak berrabiarazten ditu. 1891. urtean Fidel Maya Gijonera joaten da eta Remigio Mujica zuzendari berria izatea proposatzen dio. Mujica-k Orfeoia gidatuko du bere etapan, ez bada hain loriatsua, bai dela saritua, urte horietan modan dagoena. 1892ko abuztuan Iruñeko Orfeoiak Bilbon egin zen Nazioarteko Orfeoien Lehiaketan lortu zuen lehen saria behin betiko bultzada izango da, une horietan hiriaren ordezkaritza sinbolikoaren papera egiten zuen erakunde horrentzat. Zutoihal berria, Iruñea eta Nafarroako ezkutuak bordatuak zituenak, orientazio berri honen adierazgarri zen, eta Orfeoiak hurrengo urteetan garaipen ugari lortuz erantzun zion.

Garai hartan ohikoa zenez, Orfeoia ahots baxuaz bakarrik zegoen osaturik, baina egoera berezietan emakumezko abesbatza baterengan jotzen zuen. Egoera hau 1903 urtetan aldatuko da, urte horretan abesbatza mistoa osatzen da eta horri esker errepertorioaren kalitatea nabarmenki hobetzen da. XX. mendearen lehenengo herenean Orfeoiak eskainitako kontzertuen programak besterik ez dugu behatu behar musika taldeak eman dituen aldaketak frogatzeko: gizonezko abesbatza bat besterik ez izatetik, hau da, lehiaketako errepertorioaren kalitatea erdipurdikoa izatetik, abesbatza misto handia izatera pasatzen da eta, kalitatezko abesbatza-lanak eta abesbatza-sinfoniko lanak zabaltzen laguntzen du. 1928ko abuztuan Orfeoiak Bilboko Orkestra Sinfoniko eta Hamburgoko ahots-laukotearekin batera bi kontzertu ematen dituenean Beethovenen Misa Solemne interpretatuz, gainerako beste lan polifonikoz eta herriko abesbatzaz gain, kritikak honela baieztatzen du: “nafartar orfeonistek mota polifoniko guztiak gauzatzen dituzte, bai profanoa zein erlijiosoa, genero sinfonikoan bereizita izanik, Espainiako banda eta orkestra talde onenekin batera”.

Orfeoiaren ondorengoko historia, gaur egun arte, Iruindarren memoria kolektiboan mantentzen da oraindik. Gorabehera politikoak izan arren, eta edozein instituzioari dagozkion zailtasun eta oparotasun garaiekin, Orfeoia erreferentziako abesbatza gisa finkatu da Espainian azken hamarkadetan, nazioartean duen oihartzuna handituz eta etengabe berrituz. Bere ondorengo zuzendarien eskutik –Remigio Mujica ondoren, honako hauek ere zuzendu baitute taldea; Martín Lipuzkoa, Juan Eraso, Pedro Pirfano, Carmelo Llorente, José Antonio Huarte, Juan Carlos Mujica, Koldo Pastor, Pascual Aldabe, Alfonso Huarte eta, gaur egun Igor Ijurra– orfeonisten belaunaldi askok Iruñeko hiriari ospea ematen lagundu diote jarduera artistiko aberatsenetako baten bitartez: abesbatzako kantua

(Un siglo y medio de música coral, por María Nagore Ferrer, Profesora Titular de Musicología de la Universidad Complutense de Madrid - Consultado: 15/03/2019)

[-] Ezkutatu

[+] Gehiago irakurri

HISTORIA ARTXIBISTIKOA

Iruñeko Orfeoiaren funtsa gordailuaren bidez sartu zen Nafarroako Errege Artxibo Nagusian 2018an, bi erakundeek sinatutako hitzarmenaren emaitza moduan.

EDUKIA

Nafarroako Errege Artxibo Nagusiak dohaintzan jasotako dokumentazioak ondorengo elementuak ditu: bere artxibo musikala osatzen duten eskuizkribuak eta inprimatutako partiturak; prentsa artxiboa, prentsa-ebakinak, aldizkari espezializatuak, prentsa espedienteak, Orfeoiak argitaratutako La Voz aldizkariaren bilduma, Dokumentazio historiko bilduma bat, 1865 eta 1999 arteko Administrazio Kontseiluaren akta-liburuak, arauak (1893an hasitakoak), oroitzapen artistikoak (1892az geroztik) eta korrespondentzia (1891 eta 1990. urteen artekoak), baita bazkide, bidaia, kontabilitate, musika sariak eta urrezko liburuekin lotutako dokumentazioa ere.

Gainera, 1892an hasten diren programez integratuta dago; kartelak 1893az geroztik; argazkigintzako bilduma bat irudiekin 1894az geroztik; soinuaren atzeko planoa; ikus-entzunezko funtsa; opera gidoien bilduma, bideo-liburutegia, diskoteka eta liburutegia; eta Orfeón-ek mantentzen dituen funts pribatuak (Fermín Urtasun, Ochoa de Olza eta "Aranzadi" funtsak).